Genel Bilgi


Herbaryum

Herbaryum, kurutulmuş bitki örneklerinin belli bir sistemle düzenlenerek saklandığı kapalı alanlardır. Örnekler, belirli yöntemler ve tekniklere göre toplanmış olmalıdır. Bu bilgilerin ışığı altında oluşturulmuş bir herbaryum biyoloji, tıp, ziraat, eczacılık ve daha değişik birçok alanda çalışacaklara bir danışma merkezi olarak temel bir kaynak niteliğindedir. Son kayıtlara göre, bitkilerin kuru örnekler olarak kartonlara yapıştırılıp saklanmasını ilk kez Lucca Ghini (1490-1556) uygulamıştır. Linneaus devrine kadar yapılmış olan herbaryumlar bir kartona yapıştırılır ve ciltlenerek raflarda dikey saklanırken, Linneaus bu yapma tekniğinden ayrılarak kartonlara tek tek yapıştırma ve yatay olarak saklama yöntemi başlatmıştır. İlk araştırıcılar önce örnekleri kendi koleksiyonlarında biriktirmeyi başlatmışlar ve sonrasında herbaryum merkezleri ile örnek değişimlerine girişmişlerdir.

Amaç:

Ada bitkilerinin bilimsel yönden incelenmesi, sağlığa faydalı ve ekonomik değeri yüksek olan bitkiler ile ilgili çalışmalar yapmak, tohum katalogları ve kuru herbaryum örneklerini diğer dünya herbaryum merkezleri ile değişim gerçekleştirerek bilimsel ilişkilerde bulunmak, nesli tükenmekte olan bitkilerin korunmasını sağlamak, tüm bu bitkileri öğrencilere ve halka tanıtmak.

Herbaryum Merkezi

Dünya doğal kaynaklarının önemli bir bölümünü bitkiler oluşturmaktadır. Bu gerçeği gören ülkeler bu kaynakları tespit etmek, değerlendirmek ve zarar görmelerini önlemek için çok eskilere dayanan çalışmalar yapmışlardır. Bu çalışmaların bir kısmıda Botanik Bahçeleri ve Herbaryum Merkezlerinde yapılmaktadır. Bu zenginliği ve dünyadaki bitki çeşitliliğini öğrencilere ve halka tanıtmak, araştırma ve öğretim hizmetlerine katkıda bulunmak amacı ile yurdumuzun tek bilimsel herbaryum merkezi TC Lefkoşa Büyükelçiliği, Çevre ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı Çevre Koruma Dairesi, Ekonomi ve Turizm Bakanlığı ve Yakın Doğu Üniversitesi (YDÜ) Çevre Bilimleri Enstitüsü işbirliğiyle, adı geçen kurumların "Botanik Açıdan Önemli Bölgelerin Florasının Saptanması" projesi kapsamında, 13 Kasım 2006 Pazartesi günü YDÜ Eczacılık Fakültesi binasında açılmıştır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ nin doğal bitkilerinden ve endemik türlerinden örnekler toplanarak oluşturulan herbaryum merkezi 5200 bitki örneği ile Temmuz 2007 tarihinden itibaren NEUN(Near East University Nicosia) uluslararası kodunu almış bulunmaktadır.

Adanın bitkileri ve bitki örtüsü ile ilgili çeşitli alanlarda bilimsel araştırma yapmak; yurdumuzun nesli kaybolmakta olan bitkilerinin korunması ile faydalı ve ekonomik değeri olan bitkileri ile ilgili çalışmalar yapmak; tohum katalogları ve kuru herbaryum örnekleri değişimi ile dünya herbaryum merkezleri ile bilimsel ilişkilerde bulunmak; bitkileri öğrencilerimize ve halka tanıtmak merkezimizin amaçlarından bazılarıdır.

Herbaryum merkezi içerisinde Çiçekli Bitkiler, Mantarlar ve Alg’lerden (su yosunları) oluşan kolleksiyonlarımız bulunmaktadır. Bugüne kadar yürütülmüş olan arazi çalışmaları neticesinde 6469 bitki örneğinin toplandığı herbaryum merkezi, gelecek yıllarda yürütülecek çalışmalar neticesinde hem bu sayıyı artırma hem de adanın en büyük herbaryum merkezi olma amacını taşımaktadır.

Bilgiler ve Teknikler

Toplanacak örneklerde kök, gövde, çiçek ve meyvanın bulunması gereklidir. Bitki üzerinde aynı anda meyva ve çiçek bulunmazsa, farklı dönemlerde toplanmalıdır. Toplanacak bitkinin sağlam, yapraklarının tam, çiçeklerinin açmış ve zarar görmemiş, meyva ve tohumların olgunlaşmış olması gerekir.

Degiştirme, Ödünç Verme Ve Tavsiye Gönderme:
Toplanmış örneklerden fazla olanlar diğer herbaryum merkezleri ile değişebilirler. Böylece toplanamayan bir çok örnek koleksiyona girmiş olur. Ancak örnek tek ise ödünç olarak gönderilir. Bir herbaryum merkezinde tüm bu işlerin aynı anda birden fazla merkezler ile yapıldığı düşünülürse çok dikkatli ve düzenli çalışmak gerekmektedir. Herbaryumda kalan ve gönderilen örneklerin etiketleri ve numaraları aynı olur. İsimlendirmeyi yapan uzman veya araştırmacı numaraların karşısına bitki isimleri yazılı listeyi geri gönderir. Gönderme işlemi için özel hazırlanmış gönderme formları doldurulur. Dışarıya gönderilen veya dışarıdan gelen örneklerin kayıtları özel hazırlanmış kartlara işlenerek düzenlenir.

Presleme

Bitkiler presleme zamanına kadar bir torba içinde tutulmalı ve hava çok sıcak ise arada bir torba içine su serpilerek daha canlı durmaları sağlanmalıdır. Pres yapılacak bitkinin temiz, yabancı maddelerden arınmış ve kökünden toprakları temizlenmiş olmalıdır. Preslenecek bitkinin tüm parçaları düzgün ve kolayca görülebilecek bir şekilde gazete kağıtları arasına yerleştirilmelidir. Preslenecek bitki örneğinde kopmuş olan çiçek, tohum, meyve ve diger küçük parçalar kağıt torbalara konularak, asıl örnekle birlikte preslenmelidir. Kurutma kağıdı ve pres boyutlarından büyük bitki örnekleri V, W, N şeklinde kıvrılarak prese yerleştirilmelidir. Bitki pres edildiği zaman gazete kağıdı yaprak ve çiçeklerin üstüne tam olarak basmalıdır. Presteki kartonlar her gün değiştirilmelidir. Etli ve sucul bitkilerin kurutma kağıtları ilk günler günde 2 kez değiştirilir. Presler genellikle yarı gölge ve hava akımının olduğu bir yere bırakılmalıdır.

Etiketleme

Etiketler için beyaz ve iyi bir kağıt seçilmeli, okunaklı bir yazı ile yazılmalı ve etiketi yapıştırmak için reçine yapıştırıcı kullanılmalıdır.

Etiket Üzerinde Bulunması Gereken Bilgiler:

  • Bitkinin türü
  • Bitkinin familyası
  • Toplandığı yer
  • Tarih
  • Yükseklik
  • Teşhis eden kişinin ismi
  • Toplayan kişinin ismi
  • Herbaryum numarası
Herbaryum Dolapları

Saçtan yapılmış dolaplar tavsiye edilmektedir. Çünkü bu dolaplar yangına karşı emniyetli olmalarının yanında kapaklarına yerleştirilen lastik contalar ile toz geçirmezliğide sağlanmaktadır. Rafların yüksekliği herbaryum kartonundan 5-7cm büyük olmalı ve paket, dolap gözlerine rahat girip çıkmalıdır. En uygun ölçüler 20cm yükseklik, 35cm genişlik ve 47cm derinliktir.

Kartoteks:
Bitkiler herbaryum dolaplarına yerleştirilmeden önce bitki etiketinin üzerindeki tüm bilgiler bir karta yazılıp alınır. Özel yapılmış dolaplara il, ilçe ve köylere göre alfabetik olarak düzenlenir. Bu yöntemle belirli bölgede çalışacak bir araştırıcı bu bölgeye gitmeden önce bölgeden toplanmış örneklerin listesini çikarır ve çalışmasını planlar.

Dolaplara Yerleştirme:
Ulusal herbaryumlarda o ülkenin değişim yolu ile gelen bitkiler ayrı ayrı dolaplarda bulunurlar. Bitkiler isimlendirildikten sonra belli bir sınıflandırma sistemine göre (Sistematik yada alfabetik) dolaplara yerleştirilirler.

Bitkilerin Korunması

Zehirleme : Çeşitli zehirleyici maddeler kullanılmaktadır.

Isı şoku : 75-80ºc’ de 24 saat uygulanmalıdır.

Soğuk şoku : -8ºc’ de 2 gün veya -25ºc’ de 3 saat uygulanmalıdır.

Kısa dalga şoku : Mikrodalga fırınlarında paket kalınlığına göre tutulmalıdır.

Bitki Tayini

Tayin, iki bitki arasındaki benzerlik ve farklılıkların belirlenmesi olarak açıklayabiliriz. Bir kimse bir bitkiyi doğrudan veya dolaylı yani anahtarlar kullanarak tayin edebilir ve onu isimlendirebilir.

Bitki tayin yöntemlerine bakıldığı zaman, bitkinin familyası (aile) familya anahtarından bulunur ve sonrasında genus (cins) anahtarından genus bulunarak species (tür) anahtarından species yazılır. Böylece bitkinin tayini tamamlanmış olur. Bulunan bitkinin florada geniş bir deskripsiyonu vardır. Bu açıklamada diğer yakın akraba bitkilerden ayırt edici diagnostik özellikler söz konusudur.

İsimlendirme:
Bir bitkinin bilimsel ismi iki Latince kelimeden oluşmaktadır.

Türün ait olduğu ‘Cins’ ismi,
Tür için özel olan kelime ‘Epitet’ olarak bilinir.
Bu şekilde adlandırma sistemine ‘Binomial isimlendirme’ denilmektedir. Her bir bitkinin sadece doğru bir bilimsel ismi vardır. Bu isim sadece o türe özgüdür.

Kıbrıs

Akdeniz’ de Sicilya ve Sardunya’ dan sonra üçüncü büyük adadır. Kıbrıs 34º33 ve 35º 41 kuzey enlemleri ile 32º17 ve 34º35 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Kıbrıs’ ın tamamına hakim olan önemli çoğrafik alanların; Güney Kıbrıs’ da Trodos dağları, Kuzey Kibrıs’ da ise Beşparmak sıra dağları olduğu görülür.

Kuzey Kıbrıs’ da bulunan Beşparmak sıra dağları batıdan doğuya doğru dört parça halinde uzanmaktadır. Bunlar Kayalar, Lapta Dağları, Beşparmak Dağları, ve Kantara Dağları’ dır.

Kuzey Kıbrıs’ ta Kuzey kıyı ovası ve Mesarya ovası bulunmaktadır. Kuzey kıyı ovası Geçitköy’ den Kantara’ ya kadar uzanmaktadır. Mesarya ovası ise Güzelyurt körfezinden G. Mağusa körfezine kadar dayanmaktadır.

Kuzey Kıbrıs’ da çok sayıda alçak ve eğilimli sahil bulunmaktadır. Kıyı şeridinin girintili çıkıntılı olmasının nedeni yan yana farklı sertlikteki kayaların dalgalar tarafından farklı derecede aşındırılması ve akarsuların etkisi sonucu fazla aşınan yerlerde koylar, az aşınan yerlerde ise dik burunların meydana gelmesidir.

Kıbrıs Florası

Kıbrıs’ ta yaygın ol arak görülen agaçlar Adi servi, Kızılçam, Ardıç, Defne, Harup, Fıstık çamı, Halep çamı, Zeytin ağaçlarıdır. Genelde Beşparmak sıradağları üzerinde görülmektedirler. Akdeniz bitki örtüsü olan maki, ormanların tahrip edilmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Maki bitki örtüsünün başlıca türleri; Yabani zeytin, yabani harup, yabani mersin, defne, sandal ağacı, kermes meşesi, ardıç, sakız ağacı ve alıçtır.

Beşparmak sıradağlarının kurak olan yerlerinde ise garig bitki topluluğu görülmektedir. Bunların başlıca türleri ise adaçayı, kekik otu, dikenli çalılardır. Kuzey Kıbrıs’ ta bulunan diğer bitki örtüsü ise bozkırdır. Belirli bölgelerde bulunan bu bitki örtüsünün başlıca türleri ise fıstık çamı, selvi, ardıç, okaliptüs ve akasyadır.

Koleksiyonlar
Deniz Yosunları

Chenopodiaceae

Rhodophyceae

Phaeophyceae

Chlorophyceae

Eğreltiler

Mantarlar

Mantarlar sporla üreyen organizmalardır. Klorofil bakımından eksik olduğundan insan yaşamı için gerekli karbon bileşiklerine sahip değildir. Yaşamlarını canlı veya cansız bitkilerden sağlamaktadırlar.

Birçok mantar yeniliyor hatta bazıları sağlığımız için yüksek kalitededir, fakat birçoğu öldürücü özellikte zehire sahip olup insan sağlığı için çok tehlikelidir veya insanlar üzerinde ciddi sağlık problemlerine yol açmaktadır.

Birçok mantar tıbbi öneme sahiptir. Az yağ bulunduran mantarlar, başlıca amino asitler ve vitaminler bakımından zengin besin materyallarini bünyesinde bulundurmaktadır. Örneğin, uzmanlar tarafından yüksek kolesterole karşı mantar yenilmesi tavsiye ediliyor.

Mantar konusunda en önemli ayrıntı mantar toplayıcıların yenilebilen mantarlar yanında çok zehirli mantarların da olabildiğini bilmesidir.

Amaç
  • Kuzey Kıbrıs’ taki mantarların toplanılarak, ekolojik dağılımlarını araştırmak
  • Tüm bu mantarların binomial isimlendirilmesinin yapılması
  • Yenilebilen, Yenilemiyen ve Zehirli mantarlar olmak üzere gruplama yapabilmek
Koruma

MANTARLARIN KORUNMASI
Değişik mevsimlerde toplanan mantarların korunması için genellikle bir sıvı içinde yapılır.

Taze hastalıklı mantar örneklerinin korunması;

  • Örnekleri 2-3 gün F.A.A. solüsyonu (%50 alkol + formalin + asetik asit) içerisinde tutuyoruz. (100 ml. + 6.5 ml. + 2.5 ml.)
  • Fiksasyonda sonra örnekleri 24 saat suda bekletiyoruz.
  • Etanolle yıkıyoruz, bunun yerine alkollü suda kullanabiliriz.
  • Örnekleri depolayıp korunacak solüsyona yerleştirip, kavanoz kapaklarını sıkıca kapatıyoruz.

Koruma solüsyonu;
A- Formaldehit (25 ml.) + Etanol (150 ml.) + Su (1 lt.) B- Hesler solüsyonu, Çinko klorit (50 gm.) + Formaldehit (25 ml.) + Gliserin (25 ml.) + Su (1 lt.)

Mantarların korunmasında yararlanabileceğimiz diğer bir karışım;
A- Çinko sülfat (250 gm.) + Formaldehit (10 ml.) + Su (1 lt.) B- Merkurit asetat (10 gm.) + Asetik asit (5 ml.) + Su (1 lt.)

Mantarların kuru olarak saklanması;
Mantarlar kuru olarak çok uzun yıllar saklanabilir. Otsu bitkilerin üzerinde, yapraklarında bulunan parazit mantarlar, o bitkilerin preslerde kurutulması ile uzun yıllar saklanabilir. Kurutulmuş mantarlar, büyüklüklerine göre yapılmış kutular içine konularak saklanırlar. Böceklerden korunmaları için paradiklorobenzen ile zehirlenirler. Örneğin, şapkalı mantarlar toplandıktan sonra tahta veya metal kutular içinde kurutulmaya bırakılır.

Malzemeler

Mantar toplanmasında ve herbaryumunda gerekli olan malzemeler;

  • 100 katı kadar büyütme özelliği olan binokular mikroskop,
  • Kürek, çakı, budama makası, küçük testere gibi kesiciler,
  • Plastik kaplar,
  • Eldiven,
  • Lam ve lamel,
  • Buz kalıpları,
  • Dondurucu,
  • Buz dolabı,
  • 1 ve ½ kilo alabilecek kapaasitede cam kavanozlar,
  • Terazi,
  • Dereceli silindir,
  • Beher,
  • Balon şişe,
  • Arazi not defteri,
  • Boyuna asılabilecek küçük bir büyüteç.

Kimyasallar;
Sülfirik asit, Demir sülfat, Melzer reaktifi veya İyot ve Potasyum iyodu+Korol hidrat, Amonyum, Fenol, Potasyum veya Sodyum hidroksit, Alkol, Çinko klorür, Formaldehit, Merkurit asetat, Çinko sülfat, Asetik asit, Gliserin.

Yöntem
  • Kuzey Kıbrıs’ taki farklı ormanlık alan ve çiftliklerdeki mantarların toplanması.
  • Toplanan örnek türler üzerinde baş kısmı, alt kısmı, gövdesi, sporları, yetişme ortamı ve tadı olmak üzere inceleme yapılması.
    • Baş kısmı için; Büyüklük, şekli, rengi, düz veya yapışkan özellikte oluşu, fibrilli veya pullu oluşu gibi karakteristik özellikleri incelenir.
    • Gövde kısmı için; Kök veya tabandaki soğan kısmı saran zarımsı yapıya kadarki yüksekliği kayıt edilir.
    • Tadı için; Rengi, tadı ve kokusu kayıt edilir.
    • Mantarın alt kısmı; Rengi, şekli ve gövdeye bağlandığı yer incelenerek kayıt edilir.
    • Üreme organı olan sporları için; Kağıt üzerinde bırakılan mantarın bir süre sonra baskı şeklinde dökülen sporlarının rengi ayırt edici özellik taşımaktadır.
    • Yetişme ortamı; Odun, toprak veya gübre üzerinde yayılış gösteren mantarlar çayır veya ağaçlık yerlerde de yetişebilir. Böylece yetişme ortamı da ayırt edici özellik taşımaktadır.
  • Sınıflandırılmış mantar örneklerinin korunması, Yakın Doğu Üniversitesi Herbaryumu’ nda laktofenol veya formalin içerisinde gerçekleşmiştir.
Sonuç
  • ‘Mushroom of North Cyprus’ olarak Kuzey Kıbrıs Mantarlarının ekolojik yönlerini, yayılışlarını, sınıflandırılışını, zehirlilik durumunu belirten bir kitap yayınlanmıştır.
  • Toplanan tüm mantarlar Yakın Doğu Üniversite Herbaryumu’ nda en güzel şartlar altında sergilenmektedir.
  • Mantar teşhisi yapılırken kılavuz görevi görecek olan zehirli mantarlar ile ilgili video film hazırlanmıştır.